Tekst en foto’s: Jan van Elteren, met dank aan Harm Struik
De Akkermolen is de opvolger van een watermolen die aan de Kleine Beek was gesitueerd. De Kleine Beek mondt uit in de Aa of Weerijs en vormde de grens tussen Zundert-Hertog en Zundert-Nassau. De Akkermolen wordt genoemd in een grensbeschrijving van Zundert-Hertog. In 1470 verkreeg de graaf van Nassau het gebied van Zundert-Hertog. Onlangs is een document opgedoken uit 1493 die een overdracht van pachter van de Akkermolen beschrijft. In 1497 verviel -door betalingsachterstanden- de molen aan de Heer van Breda. Daarna ging de molen over aan de Markies van Bergen op Zoom. De Akkermolen is daarmee wellicht de oudste molen van Noord-Brabant. En als we de voorgeschiedenis en zijn afkomst uit een nog oudere watermolen meetellen, dan mag hij tot de oudste molens van het land worden gerekend. Het is een grote voldoening dat hij in de jaren ’60 van de ondergang is gered.
De gemeente Zundert en de betrokkenen van de Akkermolen (de leden van de Stichting Akkermolen en de molenaars) hechten er bijzonder veel belang aan om historische aspecten aan de Akkermolen te respecteren. Eén van die historische aspecten van de Akkermolen is de kruiketting. Dit is niet zomaar een ketting: Het is een ketting met getordeerde schakels of schalmen. Zo’n ketting zie je tegenwoordig niet meer.
De schakels van een “gewone ketting” staan loodrecht op de schakels waarmee ze verbonden zijn. Door speciale vormen te gebruiken, bijvoorbeeld door de schakels een kwartslag te torderen, komen alle schakels in een gelijke stand te liggen. Het is -na enig nadenken- niet eens zo eenvoudig om aan te geven wat nu de voordelen zijn van een ketting met getordeerde schalmen. Als de schakels in een gelijke stand liggen, zullen ze de houten as (de munnik) waarover de kruiketting draait, minder snel aantasten en/of meer “geleidelijk” laten slijten. Door de gelijke stand van de getordeerde schakels is er een groter aanrakingsoppervlak tussen de ketting en de munnik en daarmee ook meer “grip”. Een mogelijk ander voordeel is dat een ketting met getordeerde schalmen prettiger werkt, bijvoorbeeld als de ketting over zichzelf loopt. Kennelijk is de moeite om de schalmen van de kruiketting te torderen zo belangrijk, dat dit in vroeger dagen op die manier werd uitgevoerd. Hierbij geldt de overweging dat in vroeger dagen de materiaalkosten (veel) groter waren dan de arbeidskosten. Dus: als de munnik beschermd moest worden met metalen schenen, dan was dat wellicht mogelijk duurder geweest dan het laten torderen van de ketting. Men vindt kettingen met getordeerde schakels heden ten dage slechts esthetisch verantwoord of belangrijk voor het (draag)comfort, bijvoorbeeld in halskettingen.
We weten niet -en we kunnen er ook geen slag naar slaan- hoe oud de kruiketting op de Akkermolen ongeveer is. Wel staat vast dat de kruiketting sporen van slijtage vertoont: Op plaatsen waar de schalmen elkaar raken wordt de diameter van de schakel behoorlijk, misschien zelfs gevaarlijk dun. Dit heeft de molenaars van de Akkermolen doen besluiten om op zoek te gaan naar een reserve-kruiketting. Die kruiketting moet dan wel op dezelfde manier (d.w.z. met getordeerde schalmen) gemaakt zijn, dus historisch verantwoord.
Het viel nog niet mee iemand te vinden die dergelijke kettingen kunnen maken. Ook de smid van het Nederlands Openluchtmuseum (Mark den Boer) kende zo iemand niet. Op een oude ambachten markt stond ambachtelijk smid Harm Struik met een kraam. Desgevraagd beweerde hij dat hij een dergelijke ketting kon maken. Na een aantal bezoeken aan de Akkermolen, het maken van een proefstuk en het maken van een offerte kreeg Harm Struik de opdracht om een ketting te maken.
Smeedproces
Harm legt ons graag uit hoe een getordeerde ketting wordt gemaakt.
Na inmeten van de originele kettingschalmen en het uitrekenen van de uitslag per schalm kan het materiaal gezaagd worden. Hierna wordt het ijzer voor de eerste keer verwarmd en rond gebogen.
Hierna wordt het ijzer voor de eerste keer verwarmd en rond gebogen. De volgende stap is het uitsmeden van de “splitten” die nodig zijn om de schalm straks te kunnen vuurlassen.
Nu wordt de schalm in zijn volledige vorm gezet waarbij de splitten over elkaar komen te vallen met wat extra materiaal dat nodig is om de vuurlas te kunnen maken. De schalm wordt nu verhit tot ongeveer 1200° C.
Vervolgens wordt de schalm bestrooit met een mengsel van zand en as. Het zand smelt tot glas. Dit zorgt ervoor dat er geen zuurstof bij het ijzer kan komen waardoor het ijzer nog verder kan worden verhit tot ongeveer 1400° C en is dan aan de oppervlakte vloeibaar.
De schalm wordt nu in één vlotte beweging uit het vuur gehaald en op het aambeeld wordt schalm met een paar lichte tikken aan elkaar gelast. Zou men te hard slaan dan wordt al het vloeibaar ijzer tussen de las uitgeslagen en zal er geen binding ontstaan.
De schalm wordt opnieuw verhit tot witheet en de las wordt nu doorgesmeed waarna er de uiteindelijke vorm aan wordt gegeven.
Nadat er een aantal schalmen gemaakt zijn moeten deze tot een ketting gevormd worden. Het samenstellen gaat sneller als er elke keer twee schakels verbonden worden door een derde.
Deze drie schakels worden dan weer verbonden aan een tweede reeks van drie zo ontstaat er een reeks van zeven. Op deze manier wordt de ketting opgebouwd totdat de gewenste lengte bereikt is.Nog eenmaal moet de ketting verhit worden om de schakels te torderen (draaien). Een kant van de schakel wordt ingeklemd waarna de andere zijde een halve slag wordt verdraaid. Op deze manier valt de ketting mooi vlak op de houten as van de kruihaspel.
Het valt op dat er eigenlijk een gewone ketting wordt gemaakt, die pas getordeerd wordt als hij klaar is. Torderen vergt dus nauwelijks extra materiaal, maar wel extra werk en extra verhitting van het ijzer. Verder valt het op dat het dicht maken van de schakels bijzondere smeedkunst vergt:
- Geen zuurstof tot het ijzer toelaten door toevoeging van zand en as
- Bijzonder hoge verhitting om de schakel dicht te laten smelten
- Gepaste kracht toepassen bij het dicht laten smelten van de schakels
Harm heeft voor ons ook naar de treksterkte gekeken. De treksterkte van de getordeerde ketting ligt lager dan een reguliere ketting (ongeveer één derde (!) lager. Volgens de berekening uit het handboek der smeden zou een regulier gesmede ketting van 12 mm rond een werklast moeten kunnen hebben van rond de 1100 kg. Ik heb een ongetordeerde schalm van de door mij gemaakte ketting getest: Bij ongeveer 3500 kg begon het materiaal te vervormen, we hebben doorgetrokken tot 4000 kg dit was het moment dat het ijzer begon in te snoeren (dunner worden door rek). De vuurlas zelf was nog intact, dit geeft natuurlijk geen garantie op de gehele ketting maar ik was toch benieuwd naar wat een dergelijke schalm nu eigenlijk aan kracht kon hebben.
Nazorg
De op deze manier gemaakte ketting moet nog wel beschermd worden tegen roesten want de ketting zal zijn leven lang in de buitenlucht en in het gras van de molenwei vertoeven. Het roestproces van modern ijzer is echter heel anders dan van het ouderwetse ijzer, zo vertelde ons de smid. Tegenwoordig wordt ijzer in de hoogovens vervaardigd. Meestal wordt bij de bereiding ook schroot toegevoegd. Het schroot kan bestaan uit delen van bijvoorbeeld autowrakken. Schroot bestaat voornamelijk uit metaal maar kan daarnaast ook andere elementen bevatten zoals aluminium, koper, nikkel enzovoort. Dat maakt het ijzer minder zuiver en bevordert roestvorming.
Ten aanzien van de bescherming tegen roestvorming zijn er een tweetal opties die historisch gezien verantwoord zijn. De eerste optie, het insmeren met rauwe lijnolie, valt af aangezien lijnolie altijd licht “plakkend” blijft: Aangezien de ketting meestal in het gras/zand ligt en dus zou het aangeplakte zand voor extra slijtage kunnen zorgen.
De tweede optie is het in de teer zetten van de ketting, het meeste smeedwerk rond de molens werd behandeld met teer dus dit is ook wel de meest voor de hand liggende methode. Tegenwoordig is het gebruik van echte teer verboden maar er zijn goede vervangers op de markt te vinden, bijvoorbeeld Intertuf (een teervrije vinylprimer).
Bevestiging
Eind mei 2019 was het dan zover: de nieuwe getordeerde ketting werd op de molen bezorgd en aangebracht: Op de detailfoto zijn de verschillen tussen de oude en de nieuwe ketting te zien: Let daarbij ook op de slijtage. Het mooie zwart van de ketting past uitstekend bij de zwarte onderdelen van de molen. De nieuwe getordeerde ketting is met recht een aanwinst voor de molen. De molenaars zijn bijzonder in hun nopjes met de nieuwe en ook historisch verantwoorde kruiketting.
U kunt de nieuwe ketting komen bewonderen elke zaterdagmiddag tussen 13:00 uur en 17:00 uur. De Akkermolen staat aan de Akkermolenweg 13 in Zundert.